Kodeksy sieci i wytyczne są środkami stosowanymi w celu budowy wspólnego, jednolitego rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej. Dokumenty te wprowadzane są do porządku prawnego jako rozporządzenia Komisji Europejskiej i mają pierwszeństwo stosowania w przypadku rozbieżności pomiędzy nimi a przepisami krajowych aktów prawnych. Zgodnie z zasadą bezpośredniego skutku prawa europejskiego, stanowią cześć prawa krajowego i są stosowane bezpośrednio.
Różnica pomiędzy kodeksami sieci a wytycznymi polega na tym, że przyjmowane są w różnych procedurach. Wytyczne określają zakres zagadnień, które muszą być opracowane przez wszystkich OSP z danego regionu, natomiast kodeksy sieci ustanawiają konkretne wymagania do bezwzględnego stosowania.
Kodeksy sieci i wytyczne można podzielić na trzy obszary: rynkowy, przyłączeniowy oraz operacyjny. Ten ostatni jest węzłowy, bowiem określa wymogi wobec uczestników systemu przesyłowego dla zapewnienia bezpieczeństwa, efektywnego wykorzystania jego zasobów, zapobiegania rozprzestrzenianiu się lub pogłębianiu incydentów, tak aby uniknąć rozległego zakłócenia i stanu blackoutu, jak również umożliwić sprawną i szybką odbudowę systemu elektroenergetycznego.
Za wdrożenie kodeksów sieci odpowiedzialni są uczestnicy rynku energii. Na niektórych z nich zobowiązania nałożone są bezpośrednio przez kodeksy sieci. Tak jest w przypadku OSD i konieczności opracowania wymogów wynikających z kodeksów przyłączeniowych. W innych przypadkach może wystąpić konieczność konsultowania określonych rozwiązań, np. między OSD i OSP.
Kodeks sieci NC ER zawiera się w ramach obszaru operacyjnego i dotyczy stanów zagrożenia oraz odbudowy systemów elektroenergetycznych. Określa on wymogi dotyczące:
- zarządzania przez OSP stanami zagrożenia, zaniku zasilania i odbudowy systemu;
- koordynacji pracy systemu w stanach zagrożenia, zaniku zasilania i odbudowy systemu;
- symulacji testów służących zagwarantowaniu niezawodnej, skutecznej i szybkiej odbudowy wzajemnie połączonych
- systemów przesyłowych do stanu normalnego ze stanu zagrożenia lub zaniku zasilania;
- narzędzi i urządzeń potrzebnych do zagwarantowania niezawodnej, skutecznej i szybkiej odbudowy wzajemnie połączonych systemów przesyłowych do stanu normalnego ze stanu zagrożenia lub zaniku zasilania.
Główne obszary, które reguluje NC ER (zakres przedmiotowy):
- plan obrony systemu,
- plan odbudowy systemu,
- interakcje rynkowe,
- wymiana oraz przekazywanie informacji, narzędzia i urządzenia,
- zgodność i przegląd (m.in. testowanie),
- wdrażanie.
Zadania określone w NC ER (zakres podmiotowy) dotyczą w szczególności:
- operatorów systemów przesyłowych,
- operatorów systemów dystrybucyjnych,
- właścicieli modułów wytwarzania energii typu C i D,
- istniejących i nowych instalacji odbiorczych przyłączonych do systemu przesyłowego,
- dostawców usług w zakresie obrony (plan obrony lub plan odbudowy lub umowa),
- dostawców usług w zakresie odbudowy.
Główne działania w celu wdrożenia Kodeksu sieci NC ER to opracowania:
- zasad działania w charakterze dostawcy usług w zakresie obrony i odbudowy;
- wykazu SGU (ang. Significant Grid User – znaczący użytkownik sieci) odpowiedzialnych za wdrożenie w swoich instalacjach środków wynikających z obowiązkowych wymogów lub z przepisów krajowych;
- wykazu SGU o wysokim priorytecie oraz zasad i warunków ich odłączania i ponownego podawania napięcia;
- reguły zawieszania i przywracania zasad rynkowych;
- zasad rozliczania odchyleń i rozliczania energii bilansującej w przypadku zawieszenia działań rynkowych;
- planu testów zatwierdzonych przez organ regulacyjny (URE).
Kodeks ten wszedł w życie 18 grudnia 2017 roku. W treści jego artykułu 41 doprecyzowano cechy wymaganych systemów komunikacji:
Każdy OSP, OSD i SGU ma zainstalowany system komunikacji głosowej z wystarczającym nadmiarowym sprzętem i źródłami rezerwowego zasilania, aby umożliwić wymianę informacji na potrzeby plany odbudowy przez co najmniej 24 godziny w razie całkowitego braku zasilania energią elektryczną lub w razie awarii któregokolwiek urządzenia działającego w systemie komunikacji głosowej;
Każdy OSP ustala w porozumieniu z OSD i SGU oraz dostawcami usług w zakresie usługi odbudowy wymagania techniczne, jakie muszą spełniać ich systemy komunikacji głosowej, jak również system komunikacji głosowej OSP, aby umożliwiały one interoperacyjność i gwarantowały, że rozpoznają połączenie przychodzące z OSP i natychmiast na nie odpowiedzą;
Każdy OSP ustala w porozumieniu z sąsiednimi OSP i innymi OSP w jego obszarze synchronicznym wymagania techniczne, jakie muszą spełniać ich systemy komunikacji głosowej oraz własny system komunikacji głosowej OSP, aby umożliwiały one interoperacyjność i gwarantowały, że druga strona może rozpoznać połączenie przychodzące z OSP i natychmiast je odebrać;
Państwa członkowskie mogą wymagać, oprócz systemu komunikacji głosowej, uruchomienia dodatkowego systemu komunikacji dla wsparcia planu odbudowy.
Jednym z etapów realizacji tych zapisów było opublikowanie w 2018 roku przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne dokumentu pt. „NC ER – Wymagania techniczne dla systemów komunikacji głosowej”, którego celem było ustalenie warunków, jakim mają odpowiadać systemy dyspozytorskiej łączności głosowej wykorzystywane przez służby operatora systemu przesyłowego elektroenergetycznego (OSP), operatorów systemów dystrybucyjnych elektroenergetycznych (OSD) i znaczących użytkowników sieci (SGU) oraz dostawców usług w zakresie odbudowy, aby zapewnić ich interoperacyjność i dostępność oraz właściwą identyfikację połączeń przychodzących, a także gwarantować możliwość natychmiastowego odebrania połączenia.
Warto też nadmienić, że zgodnie z zapisami kodeksu zobowiązującymi sektor energetyczny do utworzenia odpowiedniego systemu komunikacji dla wsparcia odbudowy i obrony systemu elektroenergetycznego, energetyka polska wdraża systemy łączności dyspozytorskiej oparte na technologii TETRA, a także LTE 450. Istotnym parametrem systemu staje się wysoka efektywność przekazywania poleceń sterujących do automatyki urządzeń na sieci niezbędnej do działania w ramach funkcjonalności automatycznej detekcji uszkodzeń, izolacji i obudowy zasilania inteligentnej sieci energetycznej (wykorzystany zostaje mechanizm SDS, będący umownym odpowiednikiem SMS z sieci komórkowej ze znacznie lepszymi parametrami, monitorowaniem ruchu, szyfrowaniem itd.). Decydującą funkcjonalnością powinny być mechanizmy bezpieczeństwa systemu zarządzania kluczami – dedykowane programatory kluczy, centra uwierzytelniania radiotelefonów, szyfrowanie interfejsu radiowego z wykorzystaniem kluczy grupowych. W ramach systemu autentykacji i szyfrowania niezbędne są funkcje obsługi wielu organizacji użytkowników i multiagencyjność, a także możliwość jednoczesnej obsługi wielu różnych organizacji użytkowników – jeden system jest współużytkowany przez różne organizacje. Pożądana jest możliwość rozbudowy od systemu o zasięgu lokalnym do platformy ogólnokrajowej bez istotnego wpływu na funkcjonowanie organizacji. Wielkoobszarowe systemy łączności radiowej zbudowane z setek czy tysięcy modułów nadawczo-odbiorczych zapewniają płynne przenoszalności usług dla końcowych użytkowników na całym obszarze swojego zasięgu. Najważniejszą jednak cechą systemu dyspozytorskiego energetyki jest zapewnienie zasilania rezerwowego przez 36 godzin od chwili wystąpienia awarii. Systemy łączności radiowej powinny spełniać zapisy kodeksu, które wymagają udostępnienia krytycznych narzędzi i urządzeń w czasie co najmniej 24 godzin w razie utraty podstawowego źródła zasilania energią.
Podsumowując, niezakłócona wymiana informacji jest niezbędna dla pracy OSP, gdyż gwarantuje bezpieczeństwo systemu przesyłowego w każdym stanie – włączając w to pojedyncze sytuacje awaryjne czy rozległe awarie energetyczne – i jego odbudowę. Zdolność do pozyskania niezbędnych informacji od wszystkich zaangażowanych stron w każdym stanie systemu powinna być zapewniona przez niezawodną komunikację dostępną dla wszystkich jego uczestników, także w sytuacji awaryjnej, gdy publiczna sieć komunikacyjna nie jest już dostępna. Dla realizacji kanałów komunikacji należy unikać usług publicznych operatorów komunikacyjnych, gdyż nie gwarantują oni utrzymania ciągłości świadczenia usług w przypadku rozległej awarii elektroenergetycznej. Optymalnym rozwiązaniem będzie zastosowanie wariantu hybrydowego TETRA+LTE, łączącego komunikację trankingową z zaletami technologii szerokopasmowej, w którym system trankingowy zapewni newralgiczne funkcjonalności i usługi komunikacji krytycznej, a szerokopasmowy – usługi wymagające wysokich przepływności danych. Do czasu zakończenia budowy systemu radiowego, dla wsparcia planu odbudowy systemu elektroenergetycznego przewiduje się wykorzystanie telefonii satelitarnej. Na wymagania kodeksowe nakładają się również zapisy ,,Polityki energetycznej Polski do 2040 roku’’, które za graniczną datę wdrożenia cyfrowego systemu łączności dla OSD uznają koniec bieżącego roku. Z powodu pandemii i zawirowań na świecie termin ten z pewnością zostanie przedłużony, jednak stosunkowo duży obszar kraju jest już obsługiwany przez łączność radiową spełniającą wymogi kodeksowe. Obecnie, kiedy media codziennie informują o sytuacjach zagrażających infrastrukturze krytycznej w Europie, priorytetem staje się przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego kraju, a tego nie da się osiągnąć bez sprawnie działającego, niezawodnego systemu łączności wspomagającego praktycznie wszystkie aspekty funkcjonowania przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej.
MACIEJ SKORASZEWSKI, Biuro PTPiREE
