1 kwietnia weszło w życie nowe rozwiązanie polegające na rozliczeniu energii wyprodukowanej przez prosumentów oparte na rynkowej cenie energii elektrycznej, czyli tzw. net-billing. Dotyczy ono wyłącznie tych spośród nich, którzy znajdą się w systemie elektroenergetycznym od 1 kwietnia.
Net-metering
System rozliczeń obowiązujący prosumentów przyłączonych do sieci do 1 kwietnia 2022 roku, tzw. net-metering, bazował na systemie opustów. Oznacza to, że prosument oddaje nadwyżkę wyprodukowanej w swojej mikroinstalacji energii do sieci i może ją z niej pobrać w dowolnym momencie (w ciągu 12 miesięcy od daty wprowadzenia do sieci), ale o wartości pomniejszonej o współczynnik 0,8 lub 0,7 (różnica wynika z wielkości mikroinstalacji: 80 proc. dla mikroinstalacji o mocy do 10 kW, 70 proc. dla mikroinstalacji o mocy od 10 do 50 kW). Nie ponosi przy tym kosztów opłaty dystrybucyjnej zmiennej związanej z odbiorem energii wprowadzonej wcześniej do sieci.
Net-billing
Nowy system rozliczeń obowiązujący od 1 kwietnia 2022 roku, tzw. net-billing, polega na rozliczeniach finansowych: prosument sprzedaje nadwyżki wyprodukowanej w swojej mikroinstalacji energii do sieci (po rynkowej cenie energii elektrycznej – RCE), a następnie odkupuje ją (po cenie wynikającej z taryfy), kiedy tego potrzebuje. Środki uzyskane ze sprzedaży energii oddanej do sieci zapisywane są na tzw. depozycie prosumenckim i służą w pierwszej kolejności do pokrycia kosztów zakupu energii elektrycznej na własne potrzeby. Prosument ponosi jednak koszty opłaty dystrybucyjnej zmiennej, zwolniony jest natomiast z obowiązku odprowadzania podatku dochodowego PIT, akcyzy i VAT. Środki zapisane na depozycie prosumenckim prosument może wykorzystać na pokrycie kosztów zakupu energii z sieci przez 12 miesięcy. Środki niewykorzystane przez ten czas stanowią nadpłatę, która jest zwracana prosumentowi na koniec 13. miesiąca, przy czym zwrot nie przekroczy 20 proc. wartości energii elektrycznej wprowadzonej do sieci w miesiącu, którego dotyczy zwrot.
W okresie przejściowym, obowiązującym od 1 kwietnia do 30 czerwca 2022 roku, nowi prosumenci rozliczani byli w systemie opustów. Od 1 lipca przeszli już automatycznie na net-billing, a nadwyżki energii z instalacji fotowoltaicznej z okresu przejściowego rozliczono według rynkowej miesięcznej ceny energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym z poprzedniego miesiąca, która wynosiła 659,29 zł/MWh energii (cenę energii opublikował 11 lipca 2022 roku Operator Informacji Rynku Energii – Polskie Sieci Elektroenergetyczne). W pierwszym etapie wdrożenia net-billingu (od 1 lipca 2022 roku do 30 czerwca 2024 roku), pod uwagę brana jest rynkowa miesięczna cena energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym z poprzedniego miesiąca.
Rynkowa miesięczna cena energii – RCEm jest ustalana oddzielnie dla każdego miesiąca na podstawie rynkowej ceny energii – RCE oraz wolumenu energii elektrycznej wprowadzonej do sieci przez prosumentów, prosumentów zbiorowych w mikroinstalacjach i małych instalacjach w określonej jednostce czasu, czyli RCEm to średnia RCE ważona ilością energii wprowadzonej przez prosumentów w danym okresie. Operator Informacji Rynku Energii (PSE SA) publikuje ją regularnie na swojej stronie po zakończeniu każdego miesiąca. Trzeba także wiedzieć, że RCEm może być korygowana, co ma wpływ na stawkę, po której rozliczani są prosumenci.
Na podstawie informacji opublikowanych na stronie PSE SA1 rynkową miesięczną cenę energii elektrycznej – RCEm za poszczególne miesiące prezentuje tabela 1.
Cena zakupu energii elektrycznej jest różna i zależy od taryfy operatora sieci dystrybucyjnej, z którym prosument ma podpisaną umowę kompleksową. Jednak z niewielkim błędem założyć można, że we wrześniu wynosiła ona 500 zł/MWh.
Jak z tego wynika, wbrew wcześniejszym obawom potencjalnych inwestorów, system rozliczania nowych prosumentów – net-billing w obecnej sytuacji może być bardziej korzystny niż stosowany dla dotychczasowych prosumentów net-metering. Można także założyć, że z uwagi na mniejszą produkcję energii elektrycznej w instalacjach PV jesienią oraz zimą i jednocześnie większy popyt na energię w tym okresie cena sprzedaży energii elektrycznej do sieci w ramach net-billing, a więc i przychód prosumentów, będzie nadal rosnąć.
Zmiany w zachowaniu prosumentów
Dla OSD istotne jest, czy – a jeśli tak, to w jaki sposób – zmiana systemu rozliczeń wpłynie na zachowania prosumentów przyłączanych do sieci po wejściu w życie nowych zasad rozliczeń.
Z danych zbieranych przez PTPiREE wśród OSD zrzeszonych w Towarzystwie (Enea Operator, Energa-Operator, Stoen Operator, PGE Dystrybucja, Tauron Dystrybucja) wynika, że w maju 2022 roku przyłączono do sieci OSD blisko 38,2 tys. nowych mikroinstalacji o mocy ponad 320 MW. Widoczny jest tutaj spadek w stosunku do miesięcy poprzednich (kwiecień – 59,6 tys., marzec – 74,9 tys., luty – 44,6 tys., styczeń – 33,4 tys. przyłączeń nowych mikroinstalacji), co spowodowane jest kumulacją zgłoszeń o przyłączeniu mikroinstalacji przed 1 kwietnia ze względu na zmianę systemu rozliczeń prosumentów. W kolejnych miesiącach widać nadal utrzymujący się spadek liczby nowych przyłączeń prosumentów do sieci: czerwiec – 16,8 tys., lipiec – 25 tys., sierpień – 15,9 tys. nowych prosumentów. Teraz trudno jeszcze powiedzieć, czy dynamika wzrostu liczby nowych mikroinstalacji wróci do poziomu sprzed 1 kwietnia.
Dane zbierane przez PTPiREE pokazują jednak, że z miesiąca na miesiąc zwiększa się średnia moc jednostkowa przyłączonych do sieci mikroinstalacji. Wynika to z dwóch zjawisk: średnia moc przyłączanych do sieci nowych mikroinstalacji jest coraz wyższa, a także następuje rozbudowa wcześniej przyłączonych do sieci mikroinstalacji w celu powiększenia ich mocy. Prosumenci korzystają z możliwości, że jeśli ich mikroinstalację podłączono do sieci przed 1 kwietnia, to mimo rozbudowy mogą oni pozostać w systemie rozliczania net-metering. Wydaje się, że z uwagi na drastycznie drożejące nośniki energii, zwłaszcza cieplnej, i stosunkową łatwość zmiany systemu centralnego ogrzewania na elektryczne, zjawisko to może się nasilić.
W tabeli 2 podajemy dane na temat liczby i średniej mocy mikroinstalacji przyłączonych do sieci OSD zrzeszonych w PTPiREE.
Wydaje się, że zmiana metody rozliczania prosumentów przyłączanych do sieci elektroenergetycznej po 1 kwietnia 2022 roku powinna spowodować brak przewymiarowywania mikroinstalacji w stosunku do zapotrzebowania, zwłaszcza przy znacznie wyższej cenie sprzedaży i niższej zakupu energii elektrycznej. Ponieważ kwotę tę można wydatkować jedynie na zakup energii elektrycznej na własne potrzeby, to prawie cała niewydatkowana kwota po okresie 12 miesięcy od dnia sprzedaży energii do sieci po prostu przepadnie (zwrotowi podlega jedynie 20 proc. niewydatkowanej kwoty). Czyli średnia moc przyłączanych do sieci mikroinstalacji powinna maleć. Zgodnie z przytoczonymi wcześniej danymi tak się nie dzieje. Dlaczego?
Powodów może być kilka: m.in. zwiększenie zapotrzebowania na energię elektryczną w gospodarstwie domowym z powodu stosowania większej liczby urządzeń RTV i AGD, coraz powszechniejsze korzystanie z klimatyzacji, ładowanie – na razie nielicznych – samochodów elektrycznych w domu w celu ograniczenia kosztów przemieszczania się. Gwałtownie drożejące nośniki energii zachęciły przynajmniej część z prosumentów do zainstalowania pompy ciepła jako podstawowego źródła energii cieplnej. Wydaje się, że są to podstawowe powody zwiększania średniej mocy przyłączanych do sieci mikroinstalacji prosumenckich.
Problemy na styku prosument – sieć elektroenergetyczna
Obserwowane wśród prosumentów tendencje mogą nieść dla OSD niekorzystne skutki. Maksymalna autokonsumpcja w przypadku prosumentów to około 30 proc. energii wyprodukowanej w mikroinstalacji. Wynika z tego wprost, że pozostałe 70 proc. energii wprowadzane jest do sieci. Im większa moc mikroinstalacji, tym większa ilość energii wprowadzana jest do sieci elektroenergetycznej. Na 31 sierpnia 2022 roku do sieci elektroenergetycznej przyłączonych było 1 162 270 instalacji prosumenckich o łącznej mocy 8,7 GW. Tak znaczne zagęszczenie źródeł wytwórczych o stosunkowo dużej mocy powoduje szereg niekorzystnych zjawisk w sieci elektroenergetycznej:
- Zmiany w kierunku przepływu energii oraz wpływ na podwyższenie napięcia w sieci. W skrajnych przypadkach wartość napięcia może być tak duża, że doprowadzi do uszkodzenia urządzeń z niej zasilanych lub samych elementów sieci elektroenergetycznej. Może także spowodować wyłączanie mikroinstalacji z powodu przekroczenia granicznego poziomu napięcia.
- Konieczność zainstalowania u każdego prosumenta inteligentnego układu pomiarowego pozwalającego na rozliczanie zarówno energii pobranej z sieci elektroenergetycznej, jak i też wyprodukowanej w mikroinstalacji prosumenckiej, wymusza zmiany w ustalonym wcześniej harmonogramie wymiany liczników energii elektrycznej na inteligentne, niezbędne dla zbudowania Centralnego Systemu Informacji Rynku Energii (CSIRE).
- Wprowadzanie do sieci przez falowniki zakłóceń utrudnia przesyłanie danych pomiarowych za pomocą protokołu PLC, co utrudnia przesyłanie do OSD danych pomiarowych na temat pracy sieci.
- Nieograniczony dostęp do sterowania inwerterami przez producenta lub dystrybutora. Dostęp ten pozwala na odczytywanie online parametrów sieci elektroenergetycznej, ale także zdalne sterowanie pracą mikroinstalacji. Nietrudno sobie wyobrazić, zwłaszcza w dobie następujących coraz częściej cyberataków na infrastrukturę krytyczną różnych krajów, atak polegający na wyłączeniu w jednej chwili inwerterów jednego lub kilku producentów. W skrajnym przypadku, przy jednoczesnym wyłączeniu kilku MW w szczycie poboru, może to doprowadzić nawet do blackoutu.
Pojawiły się również nowe zjawiska, nie rejestrowane wcześniej:
- Z uwagi na niemożność oddania wyprodukowanej w mikroinstalacji energii do sieci w przypadku zbyt wysokiego napięcia w niej panującego (spowodowanego np. dużą liczbą mikroinstalacji przyłączonych w jednym miejscu), niektórzy prosumenci podnoszą napięcie pracy falownika, co powoduje dalsze zwiększenie napięcia w sieci elektroenergetycznej i może doprowadzić w skrajnym przypadku do przerw w zasilaniu.
- Coraz więcej prosumentów budujących lub mających mikroinstalację rozważa wyposażenie jej w magazyn energii w celu zwiększenia poziomu autokonsumpcji. Pojawia się tu problem wyznaczenia mocy mikroinstalacji – czy jest to moc samego falownika, czy suma mocy falownika i magazynu energii? Wydaje się, że wymaga to dodatkowych regulacji prawnych.
- Wielu prosumentów, w związku ze zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, rozbudowuje już istniejące mikroinstalacje zwiększając ich moc, często ponad wielkość mocy przyłączeniowej ustalonej dla PPE. Także tutaj konieczne są prace legislacyjne, gdyż obowiązujące prawo nie uwzględnia „nielegalnego wprowadzania energii elektrycznej” do sieci.
Widząc dalszy gwałtowny wzrost cen nośników energii oraz nadal bardzo wysoką dynamikę przyłączeń mikroinstalacji prosumenckich do sieci elektroenergetycznej, skala problemów na styku prosument – sieć elektroenergetyczna może wzrastać. Dla ich rozwiązania konieczny jest nieustający dialog pomiędzy operatorami systemów dystrybucyjnych a przedstawicielami branży PV i odpowiednie zmiany regulacji prawnych uwzględniające nowe zjawiska zachodzące na rynku energii elektrycznej.
Sebastian Brzozowski, Biuro PTPiREE
1 https://www.pse.pl/oire/rcem-rynkowa-miesieczna-cena-energii-elektrycznej
